Yatırımcılar için borsa, genelde bir “al-sat” ekranından ibaret gibi görünür. Ancak her hisse işlemi, arka planda karmaşık bir sistemin çalışmasıyla gerçekleşir: takas, teminat, saklama, temerrüt süreçleri…
Bu yazıda, Türkiye’deki borsa işlemlerinin altyapısında neler olduğunu adım adım inceliyoruz.
1. Borsa İşlemi Gerçekleştiğinde Ne Olur?
Bir hisse senedi alış-satış işlemi Borsa İstanbul Pay Piyasası‘nda gerçekleşir.
Emir eşleşmesi olduğunda işlem olur ama süreç bitmez, arka planda aşağıdaki mekanizmalar devreye girer:
2. Takas Süreci (T+2 Nedir?)
Takas, menkul kıymetin ve nakdin taraflar arasında el değiştirmesidir.
- Türkiye’de hisse senedi işlemleri “T+2” sistemine tabidir.
Bu ne demek?
Örneğin, Pazartesi günü bir hisse sattıysanız, satıştan elde ettiğiniz para Çarşamba günü hesabınıza geçer. - Takas işlemleri Takasbank (İstanbul Takas ve Saklama Bankası A.Ş.) tarafından yürütülür.
3. Teminat Nedir? Nerelerde Kullanılır?
Her yatırımcının borsada işlem yaparken karşı karşıya kaldığı riskler vardır. Bu riskleri azaltmak ve sistemin güvenliğini sağlamak için teminat mekanizmaları devrededir.
- Vadeli işlemler (VİOP) gibi piyasalarda başlangıç ve sürdürme teminatları zorunludur.
- Aracı kurumlar, yatırımcılardan bazen nakit teminat, bazen menkul kıymet teminatı alabilir.
- Takasbank, piyasadaki riskleri izlemek için günlük teminat tamamlama çağrısı (margin call) yapabilir.
4. Saklama: Hisselerimiz Nerede Tutuluyor?
Alınan hisseler fiziksel olarak elde tutulmaz.
Tüm hisse senedi işlemleri Merkezi Kayıt Kuruluşu (MKK) nezdinde yatırımcı bazında kayıt altına alınır.
- Yani siz bir hisse aldığınızda, bu hisse MKK sistemine “size ait” olarak işlenir.
- E-devlet üzerinden “Yatırımcı Bilgi Merkezi” ile tüm portföyünüzü görebilirsiniz.
5. Temerrüt Ne Demek?
İşlem yapılan bir taraf, yükümlülüğünü yerine getirmezse temerrüt durumu oluşur.
Örnek: A yatırımcısı hisseyi sattı ama teslim etmedi, ya da B yatırımcısı parasını ödemedi.
Bu durumda Takasbank devreye girer:
- Önce Takasbank kendi kaynaklarıyla işlemi tamamlar
- Ardından ilgili yatırımcıya temerrüt cezası uygulanır (günlük faiz + işlem maliyeti)
- Süreç devam ederse, zorunlu pozisyon kapatma veya yasal işlem başlar
6. Merkezi Karşı Taraf (MKT) Nedir?
Takasbank, bazı piyasalarda “Merkezi Karşı Taraf (MKT)” olarak görev yapar.
Yani işlem yapan tarafların birbirine karşı değil, Takasbank’a karşı sorumlu olmasını sağlar.
Bu yapı piyasa güvenliği için kritiktir.
MKT kapsamındaki işlemler:
- BIST Pay Piyasası (kısmen)
- VİOP
- Borçlanma Araçları Piyasası
7. Bu Süreçler Yatırımcıyı Nasıl Etkiler?
- T+2 sistemini bilmeden planlama yaparsanız, nakit akışınız aksayabilir.
- Vadeli piyasalarda teminat çağrılarını karşılayamazsanız pozisyonunuz kapanabilir.
- Aracı kurumunuzun saklama ve takas işlemlerini nasıl yürüttüğünü bilmek güven verir.
Sonuç: Yatırım Bilgisi, İşlem Derinliğiyle Artar
Borsada yatırım yaparken sadece fiyat grafiklerine değil, işlemin nasıl gerçekleştiğine de hakim olmak gerekir.
Bu sayede hem riskleri öngörebilir, hem de işlemlerinizi daha bilinçli yönetebilirsiniz.
Sermaye piyasaları sadece “ne almalı” değil, “nasıl işler” sorusuna da cevap vermeli.
Bu farkındalık için biz buradayız: www.sermayepiyasalari.net